Ацы аз апрелы мæйы 153 азы сыххæст Ортъеуы (фæстæдæр æй рахастой Уанатмæ) хъæуы райдиан кълæсты скъола куы байгом, уæдæй. Ацы ахуыргæнæндон,  æрмæст Ирыстон æмæ Гуырдзыстоны нæ, фæлæ æппæт Цæгат Кавказы, стæй Уырысы хуссар хайы дæр у иууыл рагондæртæй, фыццæгтæй сæ иу. Ирыстон Уырысимæ куы нæма баиу, уæдмæ дæр паддзахы хицауад архайдта Кавказы адæмты йæ къухдариуæгады бын бакæнын. Уый тыххæй та сæ хъуыдис бынæттон адæмæй æххуысгæнджытæ, ома сæ хъуыд къадртæ бацæттæ кæнын.Уый тыххæй 1743 азы арæзт æрцыд миссионерон æхсæнад. Уый хуындис «Ирон динон къамис». 1745 азы ацы къамис ссис Ирыстоны мидæг Уырыссаг миссионерты центр. Уыдонæн сæ разы лæууыдис Ирыстоны Уырысы империмæ баиу кæныны хæс.

         Миссионертæ 1764 азы Мæздæджы байгом кодтой райдиан скъола. Уый уыдис стыр прогрессивон хъуыддаг. Ацы скъолайы баконд æмæ ирæтты уырыссаг культурамæ баввахс кæнын уыд Ирыстоны æхсæнадон царды рæзт, историйы йæ размæцыды ныфсджын  акъахдзæф.

          Гуырдзыстон Уырысимæ куы баиу, уæд ацы къамис кусын райдыдта Тифлисы дæр. Уый уыдис 1815 азы. Уыцы къамисы уæнгтæ Хуссар Ирыстоны бынæттæ басгаргæйæ, йæ адæмимæ йын бæстондæр базонгæйæ 1818 азы ам аразын райдыдтой аргъуантæ. Уымæ гæсгæ сæ хъуыдис аргъуаны кусджытæ бацæттæ кæнын. Афтæмæ 1826 азæй уыцы аргъуанты гом кæнын райдыдтой скъолатæ. Алкæй мидæг дæр сæ ахуыр кодта 2-3 лæппуйы.  Гъе, фæлæ цы скъолатæ нæ уыдысты бындурон, нæ сын уыд сæрмагонд агъуыстытæ æмæ цæттæ ахуыргæнджытæ. Хатт иу ахуыргæнæг  ахуыргæнинагимæ кæрæдзи рæстмæ æмбаргæ дæр нæ кодтой. Уымæ гæсгæ сæ скъолатæ схонæн дæр нæй, афтæмæй та сæ сæр тынг хъуыди. Ахуырдзинады стыр нысаниуæг æмбаргæйæ ирон зæхкусджытæ архайдтой, домдтой хицæуттæй цæмæй сын сæ сывæллæттæн бакодтаиккой æцæг сæ кæм ахуыр кодтаиккой, ахæм скъолатæ.   Фæлæ паддзахы хицауад æмæ «Ирон дины къамис» нæ тагъд кодтой уыдоны фæндон сыххæст кæныныл. Иуæй талынг, æнæ ахуыргонд адæмæн æнцондæр разамынд кæнæн у, фæлæ аннæмæй та бынæттон адæмæй чидæртæ уæддæр хъуамæ зыдтаиккой  æвзаг, кæсын æмæ фыссын, дины чингуытæ ахуыр кæнын æмæ сæ æндæртæн амонын. 

        1859 азы  апрелы мæйы ( Стыр Къостайы райгуырды азы)  Ортъеуы хъæуы, фыццаг ахуыргæнæг Цоциты Томайы хъæппæрисæй  байгом Ирыстоны фыццаг скъола. Уымæй размæ уый Карталини æмæ Къахеты Архиэпископ Гуырдзыстоны Экзархы номыл фыста: «…Курæг дæн  Дæ Бæрзонд сыгъдæгдзинадæй, цæмæй мын бар раттай ахуыргæнæгæй кусынæн Чысыл Леуахийы фадыджы, Ортъеуы хъæуы. Уым мæнæн, ацы хъæуы цæрджыты хисæрмагонд фæрæзтæй мæ бон у бæстыхай саразын, ирон сывæллæтты æрымбырд кæнын æмæ ахуыргæнæджы куыст кæнын». Ортъеуы хъæууон  скъола байгом кæныны бар дæттгæйæ Карталини æмæ Къахеты Архиэпископ Ортъеуы сауджын Канделаковмæ фыста, цæмæй уый йæ хъус дарттаид ахуыр куыд цæуы, уымæ.

       1859 азы 13 марты Цоциты Тома нысан æрцыд ахуыргæнæгæй, æмæ скъола кусын райдыдта 1 апрелы. Скъолайы агъуыст сæхи тых æмæ фæрæзтæй сарæзтой хъæуы цæрджытæ Цоциты Батра, Гасешвили Габо æмæ æндæртæ, Леуахийы зылды сæргълæууæг Тъатъиев Бежаны æххуысæй. Ацы скъолайы Тома фæкуыста 10 азы. Уый сывæллæттæн амыдта уырыссаг æмæ гуырдзиаг æвзæгтæ, æрдззонынад. Кавказы чырыстон дины æхсæнады инспектор ацы ахуыргæнæджы тыххæй фыста: «Скъолайы дары ахуыргæнæг Чочишвили. Кæд æм бирæ фæллой нæй, уæддæр йæхи хардзæй дары мæгуыр чи у, уыцы ахуыргæнинæгты. Уый едтæмæ сывæллæттыл ауды тынг хорз, рæвдауы сæ , адæм дзы сты райгонд».

     Цоциты Томайы фæстæ ам ахуыргæндытæй  куыстой Нагиев Пора  æмæ фæстæдæр  та Пурцеладзе Гайоз. 1877 азы скъола рахастой Уанаты хъæумæ. Ацы скъола ахæм популярон ссис æмæ дзы ахуыр кодтой æгæрыстæмæй æлдæртты фырттæ дæр.  Афтæмæй та уыдонæн фадат уыдис Тифлис, Гур, кæнæ Кутаисы ахуыргæнæндæттæм бацæуынæн. Скъола Уанаты хъæумæ куы рахастой, уæд дзы сæйраджыдæр пайда кодтой дины кусджытæ, уымæн æмæ сæ æрынцойгæнæн уыдис ацы хъæуы. Ам скъолайæн арæзт æрцыд дыууæуæладзыгон бæстыхай æмæ уыдис 2 къласон, фæлæ дзы ахуыр кæнын хъуыдис 5 азы. Æнæхъæн комбæсты, стæй уымæн йæ алфæмблай  иунæг скъола кæй уыдис, уымæ гæсгæ йæм ахуырмæ цыдысты Стыр Ком, Джер, Хъуыриа, Белот, Сацхен, Дменис, Сатихъар, Къохат, Сарабукъ æмæ æндæр хъæутæй. Ахуырдзауты фылдæр скъоламæ  цыдысты  3- 5 километрæттæдæрæй.  Сæрдæй зымæгæй.

      Ивгъуыд æнусы райдианы ам ахуыргæнæджы куыст кодтой Къасрадзе Минадор,  Глурджидзе Григол,  Гаглойты Георги,  Окроппиридзе Къола, Джавахов Никъала æмæ æндæртæ. Зæгъын хъæуы уый æмæ 1894 азы Кавказы чырыстон дины ахуыргæнæдæтты инспектор фарст æрывæрдта Уанаты скъола сыхгæнын, æмæ уый  æндæр ран бакæнын. Йæ аххосаг ын уый кодта, ома йæм цъус ахуыргæнинæгтæ цæуы. Уæд æввахс хъæуты цæрджытæ æрымбырд сты æмæ уынаффæ рахастой,  куыд нырæй фæстæмæ сæ хъус лæмбынæгдæр дардзысты сколайы архайдмæ æмæ йæм æрвылаз дæр æрвитдзысты цас æмбæлы, уыйбæрц ахуыргæнинæгтæ. Афтæмæй Чысыл Леуахийы комбæсты цæрджытæ се скъола сыхгæнын нæ бауагътой. Уый уыдис ацы комы Революцийы агъоммæ иунæг скъола. Уый 1859 азæй 1920 азмæ куыста иудадзыг. Стæй гуырдзыйы меньшевиктæ Ирыстоны куы басыгътой, уæд æвыдæй нæ баззад уый дæр.  Фæлæ лыгъд адæм фæстæмæ æрыздæхтысты, цард  сындидзыдта æмæ та 1923 азы  ацы скъола  байгом. 150 азы дæргъы ам бирæ аккаг фæлтæртæ схъомыл. Скъола кæддæриддæр сæрыстыр уыдис йæ хъомылгæнинæгтæ Советон Цæдисы Хъайтар Цоциты Уасил, Темыр, Асланбег, Гуыцмæзты Михал, Виктор, Люся, Бекъойты Мария, Абайты Георги, Мухтъар, Джоджишвили Михаил, Гассеты Григол, Цоциты æфсымæртæ Руслан,  Валентин æмæ æндæртæй.   Рацыд æнусы бæрц скъола фыццаг хатт æхгæд куы æрцыд, уæдæй. Æмæ ма чи æнхъæл уыдис ахæм хабар та фæлхатт æрцæудзæнис.  Æмæ та ацы хатт дæр гуырдзыйы аххосæй…  Æмæ лæууы ныр фондз азы æрдæгпырхытæй, сидзæргъуызæй  кæддæры нæргæ, йæ ном дардыл хъуыстгонд кæмæн уыдис, уыцы скъола. Фæлæ уæ уырнæд,  фыдрæстæгæн æнæфæугæ нæй,  æмæ кæддæрау ацы  скъола йæ дуæрттæ уæрæх байгом кæндзæнис  комбæсты цардæфсæст ахуырдзау фæсивæдæн, æмæ та йæ кæртæй айзæлдзæнис сæ хъæлæба æмæ цины худт.

ЛОХТЫ ДЖАМБУЛАТ