Нæ хъæуты историйæ

Ирыстоны хъæуты уавæр абон стыр катай æвзæрын кæны адæймаджы зæрдæйы. Хъæутæ æдзæрæг кæнынц. Цæрджытæ уадзынц сæ райгуырæн къуымтæ æмæ цардагур цæуынц горæттæм æмæ æрмæст Ирыстоны горæттæм нæ. Афтæмæй армыдзаг адæм, хъыгагæн, бонæй-бонмæ цъусдæр кæнынц.
Йæ рæстæджы номдзыд ирон публицист æмæ æхсæнадон архайæг Цæголты Георги йæ иу уацы фыста, зæгъгæ, цæмæй хæххон хъæуы цæрджытæ сæ тыхст цардæй фервæзой, уый тыххæй тагъддæр хъуамæ ныууадзой сæ цæрæн бынæттæ æмæ ралидзой быдыртæм. Мæнмæ гæсгæ, уый уыдис тынг зианхæссæг хъуыды. Бынæттон хицæуттæ сæхи нæ тыхсын кодтой æмæ хæххон хъæутæн царды уавæртæ аразыны бæсты уыдонмæ сидтысты, цæмæй сæ зæххытæ ныууадзой æмæ фæлидзой быдырхъæутæм. Æмæ фæлыгъдысты. Уыцы хæххон хъæутæм рухс æмæ фæндæгтæ арзæт куы æрцыдаид, уæд иунæг адæймаг дæр уырдыгæй лидзинаг нæ фæуыдаид.

Хуссар Ирыстоны хæххон хъæуты уавæр чысыл хуыздæр уыдис. Кæд гуырдзыйы шовинисттæ зæрдиагæй архайдтой, цæмæй ирон хъæутæй адæм фæлыгъдаиккой æндæр рæттæм, фæндæгтæ сæм нæ арæзтой, рухс сæм нæ уагътой, медпункттæ дзы нæ арæзтой, уæддæр хæххон хъæуты цæрджытæ нæ уагътой сæ фыдыбæстæ. Цæвиттон, æхсайæм азты æз куыстон Бендер æмæ Вилдайы хъæууон скъолаты æмæ уыдонмæ æввахс хъæутæ Ардис, Асатур, Цъипор, Сакъодахджын, Ахалис æмæ æндæртæ цардысты æмæ сæхицæн царды уавæртæ арæзтой. Алы чысыл хъæуы дæр дзы уыдис скъола æмæ адæм хъуыды дæр нæ кодтой сæ зæххытæ ныууадзыныл.

Иууыл стырдæр цæф хъæуты цæрджытæн фыццаг ныккодта Хрущев, хъæуты цæр-джытæн фос дарын кæй нæуал уагъта, уымæй. Ноджыдæр та цæвиттон. Бихъаргомы уый бæрц фос уыдис æмæ зæххæн уæз кодтой, сæныкк уыдис авд сом, цыхт æмæ царв уыдысты бынтон аслам. Адæм райгонд уыдысты сæ цардæй, фæлæ иугæр бынæттон чиновниктæ фос куынæг кæнын райдыдтой, уæд катæйтты ныххаудтой. Зæхкусæг лæгмæ афтæ кастис, цыма ахуыргæнæгæн исты тых ис æмæ-иу дзырдтой мæстыйæ: «Цæмæннæ фыссут уæлæмæ, мах цы фос дарæм, уыдон кæй сты, адæмты не сты, стæй махæн нæ цард адонæй у æмæ нын фос куы нæ уа, уæд ам цы хъизæмар кæнæм?». Хъаст кодтой, фæлæ сæм цæй хъусæг уыдис æмæ уæд Бендеры хъæуæй фынддæс хæдзары Цæгат Ирмæ алыгъдысты. Иннæ хъæутæ дæр афтæ.

Дарддæр фæнды æрдзурын Козаты (фыдæфыртæй Бурдымты) Томайы тыххæй. Къахыры хъæуыл ма æз кæддæр фыстон, ныр ма дзы цæй хъæу ис… Къахыры раздæр тæр-хъæдтæ уыдис, фæлæ йæ æртæ ирон лæппуйы Борæ, Бурдым æмæ Сохъхъуыр, Мацхарайæ рацæугæтæ, цæгъдын райдыдтой хуымзæххытæн æмæ цæрæнбынæттæн æмæ иугæр хъæд фæкъахыр, уæд ногæй саразгæ хъæуы ном дæр Къахырæй баззад. Иууыл фыццаг уыдысты æртæ хæдзары, стæй бабирæ сты æмæ систы авд хæдзары: Джиуæртæ, Биботæ, Жиггуыртæ, Бадоктæ, Габотæ, Илотæ æмæ Томатæ. Хуымзæхх сæм уыдис фагæй уæлдай, фос дардтой бирæ æмæ тынг дзаджджын цард кодтой. Фæлæ стыр трагикон уавæры ныххаудтой дыууынæм азы фашистон гуырдзыйы агрессийы рæстæджы. Къахыры хъæуы цæрджытæ фæлыгъдысты Еграйы хъæдтæм æд бинонтæ æмæ уым фембæхстысты дзæвгар рæстæг, цалынмæ Сырх Æфсад хæхтыл не 'рхызт æмæ шовинистты куыдзы тард нæ фæкодта, уæдмæ. Фæлæ уæдмæ лæгмартæ хæдзæрттæ бынысыгъд бакодтой, цы чысыл фосы муртæ ма дзы баззад, уыдон ныццагътой æмæ мæгуыр тыхст адæмы ногæй бахъуыд сæ цард аразын. Райдыдтой та хæдзæрттæ аразын æмæ цыбыр рæстæгмæ хъæу йæ къахыл слæууыд. Колхозтæ аразыны рæстæджы Къахырæй цалдæр хæдзары цæрынмæ ралыгъдысты Чъециаджы хъæумæ. Хъæуы ма цæргæйæ баззадысты Томатæ æмæ Биботæ. Фæлæ фæстæдæр Биботæ дæр æрлыгъдысты Чъециагмæ æмæ Тома йæ бинонтимæ иунæгæй цæргæйæ баззад йæ фыдæлты зæххыл. Томайæн йæ фыццаг усæй баззад дыууæ лæппуйы - Ясон æмæ Алекка, йæ дыккаг усæй та иу лæппу - Герсан. Герсан нырма къаннæг уыдис, фæлæ Ясон æмæ Алекка лæгъстæ кодтой сæ фыдæн, цæмæй сразы уыдаид Чъециагмæ ралидзыныл, фæлæ сын уый карзæй загъта: «Æз мæ фыды уæзæг, мæ фыдæлты уæлмæрд никуы ныууаддзынæн æмæ чи лидзы, уый рæствæндаг фæуæд, фæлæ мæн уыцы хъуыддаджы фæдыл куыд ничиуал батыхсын кæна, афтæ бакæнут». Йæ фырттæ уæлдай ницыуал загътой, тызмæг уыдис сæ фыды ныхас. Афтæ райдыдта цæрын Тома йæ кæддæры нæргæ хъæуы иунæгæй йæ кадавар бинонтимæ.

Томайы адæм тызмæг хуыдтой, мæстыгæр, фæлæ æнæуый уыдис хæларзæрдæ, тæри-гъæдгæнаг æмæ уарзæгой адæймаг. Фæнды мæ уый тыххæй æрхæссын, мæхæдæг æвди-сæн кæмæн уыдтæн, ахæм хабар. Стыр хæсты размæ хъæу нырма йæ бынаты уыдис, æз дæр-иу уым уыдтæн æнæхъæн сæрд мæ мадыфсымæртæм. Диссаг у зæрватыччыты хъуыддаг, æдзух адæмы бардзмæ сæхи æппарынц, ахстæттæ дæр адæмы хæдзæртты аразынц, æвæццæгæн сæ æххуысæнхъæл кæй сты, уый тыххæй. Томайы хæдзары пец кæм уыдис, уый сæрмæ зæрватыччытæ сарæзтой цалдæр ахстоны æмæ-иу сæ лæппынтæ ахс-тæттæй цъыбар-цъыбур кодтой. Зæрватыччы лæппынтæ сæ ахстон нæ чъизи кæнынц. Томайы пец æдзухæйдæр ахуырст уыдис зæрватыччыты æппарæггæгтæй. Иу рæстæджы Тома цæимæдæрты архайдта пецы фарсмæ æмæ йын афтæмæй йæ къухы уæлфад счъизи кодта зæрватыччы лæппын. Уый куы ауыдта йе 'фсымæры лæппу Гусса, уæ алыгъд æмæ даргъ хъил æрбаскъæфта. Хъавыд ахстæттæ ракалынмæ. Тома уый куы федта, уæд ыл тызмæг фæхъæр кодта, æнцад дæ бынаты бад, зæгъгæ. Гусса дæр хъил фæстæ-мæ ахаста мæстыйæ. Диссаг у маргъы хъуыддаг, зæрватыччытæ, æвæццæгæн, бамбæрстой, цы стыр фыдбылыз сæм æнъхæлмæ каст, уый æмæ йæ алыварс цины уасгæ зилдух кодтой. Уæд чысыл лæппу уыдтæн, фæлæ ацы хабар мæ зæрдæйы афтæ ныххауд, æмæ йæ абоны онг дæр нал рох кæны.

Тома сæрибарæй дзырдта уырыссагау. Гыццылæй йæ куыд хъуыстон, афтæмæй æвзон-гæй фæцыд куыстагур Уырысмæ. Куыста кæмдæр шахтæты æмæ уым йæ зондахастыл бандæвта революцийы тæфаг. Паддзахады ныхмæ тохгæнæг не ссис, фæлæ йæ зæрдæйы уыдысты алыгъуызон хъуыдытæ. Мæ мад мын иу ахæмы ахæм хабар ракодта. Хъорнисгомы зæххытæ уыдысты гуырдзиаг æлдæрттæ Херхеулидзеты дæлбар. Херхеули-дзетæ цардысты Цъорбисы, боны фæстагмæ сирæттæ сты æмæ се 'хсæн уыдис хорз адæй-мæгтæ дæр. Хъорнисгомы цы хъæутæ уыдис, уыдон хæдзаргай байуæрстой кæрæдзийыл æмæ сæ истой зæххы фиддонтæ - дæс цъерийæ иу цъери æлдарæн, фараст та зæххы хицауæн. Иу рæстæджы Къахырмæ ссыдысты бæхтыл æмæ нымадтой цъеритæ. Уыдысты дыууæйæ мах æлдар, Гоги æмæ Томаты æлдар, йæ ном мæ ферох. Томайы цъеритæ куы нымадта сæ æлдар, уæд Тома рагæпп кодта æд лæдзæг, æлдары фæцæфæтæ кодта, фæсырдта йæ йæ кæртæй æмæ æхсæв нæ æлдаримæ махмæ баззад. Тома йын афтæ: «Зæхх чи кусы, уый у æмæ тагъд рæстæджы ам уæ кой дæр нал уыдзæнис». Уыцы хабар, мæ мады ныхæстæм гæсгæ, æрцыд дыууадæсæм, цыппæрдæсæм азты. Фæстæдæр колхозтæ куы сырæзтысты, уæд нормæ уыдис ахæм: æркæрд дæс цъерийы хос, фараст дзы радт колхозмæ æмæ дзы иу та дæхицæн ныууадз. Хæсты рæстæджы æхсæ-зæм æмæ æвдæм кълæсты ахуыр кодтон Хъорнисы скъолайы. Хæринаджы хъуыддаг горæты тынг уæззау уыдис æмæ мæ мад цæмæй йæ сидзргæс чызгæн йæ уавæр фæрог кодтаид, уый тыххæй мæн акодта хъæумæ. Горæты кæрдзын лæвæрдтой карточкæтæй, чи куыста, уымæн фондзсæдæ граммы æмæ ахуыргæнинæгтæн та æртæсæдæ граммы. Æнхъæл дæн, цыппор цыппæрæм аз уыдаид - иу сæрдыгон тæвд бон нæ кæрты æрбалæууыд Тома æмæ фæллад хъæлæсæй бадзырдта: «Уæ мæ уæздан чындз Уалинка, ам дæ цы?» Мæ мады мад æм мидбылхудгæ рауад, бæласы бын ын бандон авæрта, стæй дзы фæзынд чысыл фынг хæринæгтæ æмæ нозтимæ. Бæрæг уыдис, Тома тынг фæллад кæй уыд, тынг æнтæф бон уыдис, уысмæй-уысммæ йæ хид асæрф-асæрф кодта. «Мур дæр ницы хъæуы, Уалинка, мæнæ Знауыры уыдтæн, тынг бафæлладтæн æмæ зæгъын, чысыл ам аулæфон». «Хатыр, Тома, фæлæ дæ ацы тæвды Знауырмæ цы фæхаста? - бафарста йæ мæ мады мад. Цы йæ ахаста уыцы судзгæ тæвд боны афтæ дард балцы. Хъуыддаг уый мидæг ис, æмæ йæм Къахырмæ бацыдысты налогисджытæ, зæронд æвæрæз лæгмæ цæй æхца уыдис æмæ йын уæд раскъæрдтой йæ иунæг дуцгæ хъуджы.

Тома йæ фæдыл ныццыд Знауырмæ, кæд ма мын мæ хъуг раздахиккой, зæгъгæ, фæлæ ницы, фароны фидтон дæр, дам, фидинаг у æмæ зæронд лæг æрхæндæгæй раздæхтис фæстæмæ. Уæд ын мæ мады мад æрымысыд, иу ахæмы æлдар Херхеулидзейы куыд ранадта, уый: «Цæмæннæ сæ фæтардтай дæ кæртæй, цæмæннæ сæ æрцæфтæ кодтай, æви дæм уыцы хъару нал ис». «Ех, Уалинка, Херхеулидзейы рæстæджы мæ иу лæджимæ уыдис хъуыддаг, ныр та æнæхъæн паддзахад… Исты сдзурдзынæ æмæ ма дыл адæм знаджы ном дæр авæрдзысты æмæ Сыбырмæ дæ фæндаг, йе та дæ, чизоны, гæрах дæр акæной. Нæ дæ ферох сты нæ æрæджыйы хъуыддæгтæ, цас ахстытæ æмæ нæм æхстытæ цыдис. Ех, ницыуал мæ хъæуы, сæ хъуыры аирвæзæт алцыдæр», - арф ныуулæфыд фæллад зæронд лæг, уæззаугай растад æмæ араст йæ райгуырæн къæсмæ. Æмæ æцæгдæр, æгъатыр уыдысты советон чиновниктæ, Чъециагæй мидæмæ ма цы цалдæр хъæуы уыдис, уым иунæг цæрæг дæр нал уыдис Томайæ дарддæр æмæ ахæм уавæрты кæй цард, уый тыххæй йын хорзæхтæ радтын хъуыдис, фæлæ советон системæ ахæмтыл нæ хъуыды кодта. Тома сабыргай йæ царды хай кодта иунæг хæдзарæй йæ кæддæры нæргæ хъæуы, арæх-иу æрцыд Чъециагмæ дæр, уым-иу æм бахатыдысты, цæмæй боны фæстагмæ ныууадза йæ иунæг цард, фæлæ тызмæг зæронд уыдис æнæсæттон, ни-кæмæ хъуыста. Æмæ боны фæстагмæ æрцыд йæ адзал. Куы бамбæрста йæ хъуыддаг, уæд йæхи ахæссын кодта Къахыры рагъмæ, суанг изæрмæ уым фæцис, нал æфсæстис, йæ удæй фылдæр кæй уарзта, уыцы хъæууатмæ кæсынæй. Уымæ æрæнцад йæ æнæнцой зæрдæ йæ кусынæй. Йæ фæстæ йæ æртæ фырты ралыгъдысты Чъециагмæ æмæ хицæнтæй æрцардысты сæ ног бынаты. Афтæ бынтондæр федзæрæг кæддæры чысыл, фæлæ диссаджы рæсугъд хъæу æмæ йæ уæлмæрд йæхи сæхгæдта йæ зынаргъ æмæ уарзæгой адæймаджы мардæй.

УАНЕТЫ Владимир

xurzarin.ru