ЧИНГУЫТЫ ТАЕРХАЕГЫЛ

2 октября 2017 --- [версия для печати] [читать комментарии] [размер шрифта: a- | А+] [1504 просмотра]

ДАЕУАЕН ИРЫСТОН
Ауалдзаеджы мын ирон зындгонд поэтессае Чехойты Оля аераервыста йе ‘мдзаевгаеты ног чиныг «Даеуаен Ирыстон». Уымаей размае даер зонгае уыдтаен Оляйы поэтикон сфаелдыстадимае, уымаен аемае йае уацмыстае араех джиппы уагъд цаеуынц куыд Хуссар Ирыстоны, афтае Цаегат Ирыстоны периодикон мыхуыры даер. Йе сфаелдыстадаен ын стыр аргъ скодтой нае зынгае критиктае аемае литературае иртасджытае, стаей хуымаетаег чиныгкаесджытае. Йе ‘мдзаевгаетыл ын музыкае ныффыстой ирон курдиатджын композитортае. Оляйы уацмысты фаедыл араех араезт цаеуынц алыхуызон поэтикон изаертае аемае чиныгкаесджыты конференцитае.
Чехойты Оляимае базонгае даен ивгъуыд аенусы наеуаедзаем азты, растдаер заегъгаейае та аестаем январы 1991 азы. Уаед гуырдзиаг фашисттае бацахстой горает Цхинвалы хуссайраг хай, аемае дзы цасдаер раестаег аелдариуаег кодтой, пырх аемае даераен кодтой хаедзаерттае,аехсаенадон агъуыстытае, кусаендаеттае аемае гораеты цардуагон уагдаеттае. Хуссар Ирыстоны разамонджытае аербынат кодтой гораеххаесткомы. Ам араезт аерцыд оперативон штаб. Йае разамонджытае гораеты хъахъхъаенджытаен бахаес кодтой, цаемаей араезт аерцаеуой хъахъхъаенынадон постытае гуырдзиаг гаерзифтонг фыдгаенджыты ныхмае. Ахаем хъахъхъаенынадон пост араезт аерцыд чысыл базармае хаестаег. АЕз мае мады хойы лаеппу, раздаеры афгайнаг хаестон Хъазиты Иналимае аервыст аерцыдыстаем ацы постмае. Уыдис уазал хъызтбон. Топпы гаерах аемае автоматты къаер-къаер не ‘нцад. Цалынмае мах цыдыстаем, уаедмае ам чи лаеууыд, уыдон цырен арт скодтой заерон фаейнаеджыты гаебазтаей. Ам ма баййаефтон дзаенаеты бадинаг номдзыд поэт аемае зындгонд аехсаенадон архайаег Дзуццаты Хадзы-Мураты. Хаджиимае каераедзиуыл куы бацин кодтам. Уый мае дисгаенгае афарста, каецаей дам фаедае, куыд, дам, аерхаудтае Цхинвалмае ацы уаеззау заманы. АЕз ын радзырдтон газет «Раестдзинад»- саермагондаей аервыст каей даен, Сатихъармае мае каей фаендыд аемае гуырдзиаг фашистты аххосаей мае бон каей нал бацис мае бинонты бабаераег каенын,уыдаеттае.
Уыдаид изаеры цыппар сахат, афтае нае посты цур аерлаеууыд урс «Волгае» аемае дзы рахызтысты дыууае сылгоймаджы, сае иу ацаергаедаер иннае аевзонгдаер. Хаджи мын аевзонгдаер чи уыд, уыцы раесугъд, хаерзконд сылгоймагмае ацамонгаейае загъта, уый чи у, уый зоныс. АЕз загътон каей йае нае зонын. Уый у,Тенгиз, нае коллегае,поэтессае аемае нае сидзаерты саерхъуызой Чехойты Оля. Йаехаедаег сидзаераей баззад,бирае фыдаебаеттае баййаефта аемае уымае гаесгае ныр тынг заердиагаей ауды, ныййараеджы раевдыд чи нае баййаефта, уыцы сабитыл. АЕмае ма йае ныхасмае бафтыдта, уаертае йе ‘ккой хаедаехс (автомат) каемаен ис, уый та йае цардаембал Илья у. Ис сын дыууае фырты.Дыууаетае даер сты спортсментае. Дзамболат ныридаегаен у бирае ерысты аемае чемпионатты уаелахиздзау.Оля аемае йемае цы сылгоймаг уыд, уый посты чи лаеууыд, уыдонаен аефсаейнаг салдаттаг къусты аеркодта дзидзаимае фых таевд хъаермхуыпп аемае тымбыл сау дзултае. Хаерзад, аевдадзы хуызаен аехсаеваеры фаестае посты уаевджытаен фаехуыздаер сае равг, дзаевгар фаехъаелдзаегдаер сты, иу цасдаер сае айрох сае уаеззау хъысмает,сае дудгае хъизаемаерттае… Лаеппутае бахатыдысты Хаджимае,цаемаей уый исты бакаеса йае ног аемдзаевгаетаей.Хаджи сын сае куырдиат саеххаест кодта.Иу дыууае аемдзаевгаейы бакастаен аез даер. Сыгъди арт. Йе стъаелфаентае урс стъалытау хаудысты саелаеф митмае. Уаедмае изаермилтае сае цъаех, тарбын аефсургътыл аертахтысты Цхинвалмае. Арты фарсмае лаеууыдысты аемае гуырдзиаг лаегмартаей горает хъахъхъаедтой Ирыстоны хъаебатыр аемае зынгзаердае хъаебултае.
Оля уаед, 1991 азы мартъийы, йае иу аемдзаевгаейы заердаерыстаей фыста:
Ирон адаем сае сахъ фыртты ныгаенынц,
Нае хаехтае даер нае уромынц сае маст.
Уаедаей фаестаемае рацыд къорд азтае, фаелае мае никуы ферох уыдзысты уыцы уаеззау, фаелмаецыд, фаелае цардмонц азтае.Уымаен аемае гораеты цаерджытае стыраей-чысылаей уыдысты иу бинонты хуызаен аенгом, лаеууыдысты каераедзийы фарсмае, бахъуаджы сахат аеххуыс кодтой каераедзийаен. АЕппает уыцы цаутае аемае нывтае ирдаей баераег сты Чехойты Оляйы патриотон аемдзаевгаеты. Уый заердаеагайгае фыссы Ирыстоны абоны аемае фидаены хъысмаетыл, уаелдайаг ын наеу йае уарзон Фыдыбаестаейы сомбон:
Мае удаен адджын у Ирыстон,
Йае хурыскаст - мады хъаебыс.
Йае зараег-мае цин у, мае исбон,
Йае хъараег-мае заердаейы рыст.
Автор саерыстыр у Ирыстонаей аемае уарзаегой чызгау тыхсы йае сомбоныл.Йае лирикон хъайтар ныффаераздзаен цыфаенды зынтаен даер,аермаестдаер йае райгуыраен баестаен йае сомбон уаед «раесугъддаер».
Оляйы лирикон хъайтар бавзаерста фыдхаесты азар, фыдхаесты хъизаемаерттае аемае уымае гаесгае удаей аемае заердаейае цин каены «каей нал хъуысы» Ирыстонаей хъараег, «каей нал ис Ирыстоны хаест». Диссаджы патриотон аенкъараентае ис Оляйаен йае алы уацмысы даер. Уый фыссы:
Уындзынаен ныр адаемы худгае
Хуыцау сын аеххуысгаенаег уа.
Заегъы сын мае заердае аермаестдаер,
Сае фидаен раесугъддаер каена.
Уаед, уыцы заман, уыд раестаегмаейы сабырдзинад. Маегуыр, хаестаефхаерд ирон адаем иучысыл сулаефыдысты сае уаеззау фыдаебаеттаей аемае райдыдтой сае царды маесыг амайын…
…Фаелае аегъатыр,цыфыддаер знаг сараезта ног фыдбаеллаех.1992 азы 20 майы гуырдзиаг лаегсырдтае Зары фаендагыл амардтой аенаххос ирон лигъдаетты, сае цард аскъуыдтой 36 сылгоймагаен, заерондаен аемае сабийаен, стдаес адаеймаг та фесты уаеззау цаефтае.Уый уыд, каей никуы фендаеуыд, ахаем аевирхъау фыдракаенд. АЕмае каед уаедаей фаестаемае фондз аемае ссаедз азаей фылдаер рацыд, уаеддаер заердае нырризы,заердае сдуды, уыцы аевирхъау фыдбаеллаехаей. Уый хъамайы раехуыстау баззад нае фаелтаерты заердаеты. Ацы стыр фыдракаенды тыххаей фыст аерцыд бирае поэтикон уацмыстае, йае заердаейы судзаеггаг рыст аемдзаевгаейы хуызы раргом кодта Чехойты Оля даер. Уый фыссы:
Фаесхаест. Мае заердае риссы,судзы,
У тугхъулон нае заехх, фаеллад.
АЕхсаердаес ‘мае аессаедз ироны,
Ам, Зары хъаеды, фесты мард.
Оляйы царды фаендагимае зонгае каенгаейае аез банкъардтон, цаемаен у афтае тынг йае сагъаес аемае йае катай нае сидзаертыл.Уымаен аемае йаехаедаег даер сидзаераей баззад, банкъардта сидзаер сабийы иунаегдзинад, каед ыл йе схаессаег ныййарджытае тынг аудыдтой, раевдыдтой йае уаеддаер.Уыимае ирон номдзыд поэт Хетаегкаты Къостайы «Ирон фаендыр» ссис йае царды фаендаг рухсгаенаег цырагъ, уый аевзонг, цардбаеллон чызгаен лаеваердта ныфс, тыхтае аемае хъарутае царды цаелхдуртыл хизгаейае:
Ирон фаендыр-мае уды уарзт дае,
Ирон фаендыр-мае уды цин.
Ирон фаендыр – мае царды хорзаех,
Ирон фаендыр-мае хъыг, мае рис.
Сидзаеры хъысмает аемае цардыуаг ирдаей баераег дарынц Оляйы сфаелдыстады. Уый 1991 азы октябры фыста:
Нал ис аенаепырхаей иунаег хаедзар даер,
Дысон нае банцад аегас аехсаев аехст.
Сидзаер сываеллаеттыл риссы мае заердае,
Ноджыдаер еууаг каей фаецис сае саер.
Ацы аемдзаевгае каесгаейае нае цаестытыл ауайдзаен уаеды пырх горает Цхинвал, сармадзаны наемыгаей аемае фыдгулы ракетаетаей пырх агъуыстытае, хаедзаерттае,уынгтае…Оля удаей аемае заердаейае чи цаеуы, уыцы удрыст фаелгонцтаей аив, нуарджын дзырдты ‘руаджы ныв каены, уаеды заманы трагикон, реалистон цаутае. АЕмае йын уый йае уацмыстаен даетты домбайдзинад.Уымаен аемае аецаег цаутае аевдисаег поэтаен, фыссаегаен чиныгкаесджытае фаекаенынц уаелдай аргъ йе сфаелдыстадаен.
Чиныджы автор федта гуырдзиаг гаерзифтонг фашистты аевирхъау фыдракаендтае, йае заердае –иу ныккаерзыдта урссаер ветеранты цаессыгтае уынгаейае ,Ирыстоны саудараег маедты дзыназынаей, фыдохы цаутаей аемае уаед йае рыст заердаейы райгуырдысты маенае ахаем раенхъытае:
Тыхми каенынц нае тугмондаг лаегсырдтае,
АЕнаемсаер тохы хи заеххыл маелаем.
Нае Райгуыраен Ирыстонаей куыд лидзаем,
Куыд фаехаессаем цагъайраджы къаелает.
Ирон адаем куыд уромой фыдмитае,
Сае сахъ фырттыл куы баталынг ис хур.
Уый дойнаг дур куынае фаеразы мастаен,
Нае чысылтаен сае саеры хъуын фаеурс.
Гуырдзиаг цъаммар фыдгаенджытае тугаей схъулон кодтой Хуссар Ирыстоны царддаеттаег заехх. Банцад ирон хаедзаертты ирон фаендыры цагъд.Сае баесты араугае заелынц топы аенаенцой, маелаетхаессаег гаераехтае. АЕмае еудодойаг фесты Хуссар Ирыстоны гораеттае аемае хъаеутае.
Оля йае чиныгаен скодта цалдаер тематикон циклы,уыдонимае: «Мае Ирыстон», «Нае зынгхуыстытаен», «Ныййараегаен», «Мае уарзон адаемаен», «Мае уарзон адаемаей», «Уарзты стъаелфаентае», «АЕрдзы нывтае», «Мидаенкъараентае». Оля йае чиныгмае бахаста аерыгон поэт Тедеты Валикы уырыссаг аемдзаевгаетае.АЕмае уый даер дзураег у Оляйы диссаджы адаеймагдзинадыл, йае цаестуарзондзинадыл. Уый Валикы аемдзаевгаетаем разныхасы фыссы:
«Мае чиныгкаесаег! Маенае ныртаеккае цы аемдзаевгаетае райдайдзынае каесын,уыдон цы хорз ирон лаеппу ныффыста,уый каеддаер раедыд фаендагыл цыд фаеци,аемае ныххаецыд Хуыцауы диныл.Уый сиды фаесиваедмае,йаехаедаег цы хъизаемаерттае бавзаерста,уыцы хъуыддагыл мачи нылаеууа.Уый бафаендыд,цаемаей йын йае хъуыдытае мае чиныджы ‘руаджы бамбарой йае уарзон сабитае,йае ныййараег мад, йае уарзон аефсымаер аемае йе ‘ввахс адаем»:
АЕмдзаевгаеты цикл «Нае зынгхуыстытаен»-ы Оля заердаеагайгае фыссы номдзыд поэт Хетаегкаты Къостайы амаелаетыл 100 азы саеххаесты боны фаедыл.
АЕстъалыйы ферттывд,Къостайаен йае райгуырд,
Ирыстонаен уый у йае цаеугае маесыг.
Куы –иу райхъуыст Нараей йае уадындзы зарын,
Уаед маергътае даер калдтой сае судзгае цаессыг.
Ацы циклы ма Къостайы тыххаей Оля мыхуыр каены йае кадаегаей скъуыддзаг «Нае фаедисон», стаей аемдзаевгае Къостайы амаелаеты 150 азы бонаен.
Наей а баестыл аемсаер дае кадаен,
Наей а заеххыл даеуаен маелаен.
Фаекувынц иудадзыгдаер адаем,
Хуыцауы куваегау даеуаен.
Фаелае Оля ацы циклы аеппаетаей заердаемаехъаргаедаер аемдзаевгае ныффыста йае зынгхуыст лаеппу Ибрагимы тыххаей. Ацы аемдзаевгаейы аив, заердаеагайгае дзырдтае хауынц Ирыстоны даесгай саудараег маедтаем,уыимае мае мад Дзаегъиаты Къатомае даер. Уымаен даер йае уарзон, каестаер фырт Лони аестаем августы 2008 азы гуырдзиаг фашисттимае карз тох каенгаейае хъаебатыраей фаемард йае райгуыраен хъаеу Сатихъары хъахъхъаенгаейае. АЕмае уымае гаесгае аез мае мады удрыст уынгаейае уаелдай тынгдаер аенкъарын Оляйы уаеззау, дзыназгае рис:
Мысын дае,мысын,мае лаеппу,
Тайы мае цаестыты рухс.
Дае цард уыд хаерз чысыл, мае хъаебул,
АЕз та йае аенхъаелдтон аенус…

…Уаедаей нырмае нал даен мае саераен,
Мае цаессыг аенаевгъау каелы.
АЕдзухаей даер риссы мае заердае,
Уаеддаер ма мае къахыл лаеууын.
Мае заердае мын уаелдай тынгдаер сагайдта аемдзаевгае «Ибрагимы ныстуан йае Райгуыраен баестаем», уый фаедзаехсы, ныстуан даетты йе ‘фсымаер Джамбулатаен:
Даеуаен каенын, Джамбулат, аез мае ныхас,
Мае мадызаенаег,ме ‘фсымаер, мае хур…
Ды дае мае ныфс,ды лаеуу мае фаестае фидар,
Ды уыдзынае мае фыдаен ныр бындур.

Заегъын ма дын, заердыл дараен, Джамбулат,
Мае баесты мын мае хъаебулты ысхаесс.
АЕрмаест хатыр,мыййаг,мае бон куынае уа,
Мае хаес бафидын никуыуал даеуаен.
Ахаем аенахуыр фаедзаехст аемае мын ныстуан аевдаем августы 2008 азы лаеваердта мае маегуыр,мае иунаег аефсымаер Лони даер,цыма йае маелает рагагъоммае зыдта, уыйау.Мад аеваедза куыд фаеразон у, куыд тыхджын аемае куыд диссаг у! Оля канд йаехи зынгхуыст фырты тыххаей нае риссы,фаелае Ирыстоны зынгхуыст хъаебулты тыххаей даер. Уый фыссы:
Нае фаекъул уыдзаенис нае маесыг,
Куыд фаенды нуазой нае туг.
Уае цыртыты раз аез фаекаеуын,
Ыстаей уыл аеруадзын мае къух.
Ацы циклы Оля ссардта ирон номдзыд ахуыргонд Абайты Васойы, Кочысаты Розаейы, Тасойты Христойы, Сагкаты Валерийы аемае аендаерты рухс наемттае. Ам ма сты аемдзаевгаетае «Беслаены хъысмает», 08.08.08., стаей аемдзаевгае «Нае хаедбардзинад райсыны цытаен». Заердаемаехъаргае фыст у Оля йае фыды хо Аннаейы тыххаей каей ныффыста,уыцы аемдзаевгае даер. Аннае уыд йае хъомылгаенаег,уый йае слаеууын кодта йае къахыл,уымаен аемае Оля сидзаераей баззад йаехаедаег куыд фыссы,афтаемаей аехсаез маейыдзыдаей.
Маенаен ды фаеуызтай мае авдаен,
Дае разы зоныгыл каенын.
Цаеуын мын амыдтай чысылаей,
АЕмае мае къахыл ныр лаеууын.
Олямае бирае ис маергъты, сырдты аемае аердзыл фыст аив аемдзаевгаетае, уыдонимае сты «Дзагъындзаег аемае Халон», «Маергъты фаедзаехст», «Зымаег даер булаемаргъ куы зарид» аемае аендаертае.
Циклы «Мае уарзон адаемаен» -ы Оля бирае аив аемае заердаемаехъаргае уацмыстае ныффыста ирон зындгонд поэттае Маергъиты Къостайы, Джусойты Нафийы аемае Пухаты Алыксандыры юбилейты цытаен, стаей ивгъуыд аенусы 80-аем азты зындгонд аехсаенадон архайаег Къаебулты Тамараейы, ирон зындгонд поэтессае аемае актрисае Галуанты Людмилаейы, Куымаеридтаты Донараейы юбилейты кадаен . Бирае аив аемае раесугъд раенхъытае Оля ныффыста сгуыхт ахуыргаенджытае Хъаецмаезты Венераейы,Джиоты Валентинаейы,Гаглойты Венераейы,Уалыты Мерийы,сгуыхт дохтыр Цхуырбаты Виолетаейы,Цхуырбаты Мананайы,Кокойты Асиаты, Гуццаты Нодары,Кокойты Асиаты аемае аендаерты тыххаей.Оляйаен йаехиуыл аив, заердаеагайгае уацмыстае ныффыстой ахуыргаенаег Цхуырбаты Павел, поселок Къуайсайае, РХИ-йы сгуыхт ахуыргаенаег Хуыгаты Суликъо, Гуыцмаезты Валери аемае иннаетае. Маенае куыд фыссы Гуыцмаезты Валери:
АЕгас Ирыстоны нымад дае.
Ды –нае хъайтарты Гыцци.
Ды –нае сидзаертаен сае Мад дае,
Ды - нае заераедтаен сае цин.
Маен ма каеронбаеттаены заегъын фаенды Чехойты Оляйы лирикон аемдзаевгаеты тыххаей,уымаен аемае уыдон даер сты йае уды сыгъдаегдзинад аемае курдиат аевдисаег айдаентае. Йае лирикон аемдзаевгаеты цикл Оля схуыдта «Уарзты стъаелфаентае». АЕвзонг лаеппу хъазты бауарзта раесугъд,цардбаеллон чызджы, йае худгае цаестыты,йае сау, заейваелыд дзыккуты:
Заедынгаес сылгоймаг
Фаендыраей цаегъды.
Ирыстоны коймаг
Баеллиццаг –йае уынд.
…АЕмбисондаен баззад,
Йае хаеххон аефсарм.
Йае уарзтаей, мае хаелар,
Фаезилы мае саер.
Чехойты Оляйаен нырма разаей сты йе сфаелдыстадон уаелахизтае аемае сгуыхтдзинаедтае. АЕмае йын мае заердае заегъы стыр цардамонд, фидар аенаениздзинад аемае йае уарзон каестаерты хорзаех. Стыр Хуыцау аемае дае нае рухс заедты хорзаех уает нае сидзаерты саерхъуызой, нае Иры хъайтарты Гыцци, Оля!..
Дыгъуызты Тенгиз

Газет «Владикавказ», 2 сентябрь 2017 аз.

Уважаемый посетитель, Вы зашли на сайт как незарегистрированный пользователь.
Мы рекомендуем Вам зарегистрироваться либо войти на сайт под своим именем.

Комментарии (0)