«У иу æвзаг дæр а-дунейæн фаг,

Фæлæ нæ ивынц мады риу æндæрыл,
Мæлæн дын нæй, мæ фыдæлты æвзаг,
Кæд-ма æрбайсæфт хоры нæмыг мæры».
ХАДЖЕТЫ Таймураз
Не ‘взаг абон уæззау уавæры кæй ис, уый алчидæр æмбары, иу æнæзонд, дурзæрдæ ма уæд адæймаг, уый йедтæмæ.
2009 аз нæ республикæйы расидтæуыд ирон æвзаг æмæ литературæйы бындурæвæрæг, гениалон фыссæг, поэт, прозаик, драматург, публицист æмæ нывгæнæг Хетæгкаты Леуаны фырт Къостайы азæй. Уый цытæн нæ горæты уагъд цыдысты алыхуызон мадзæлттæ. Уый хорз хъуыддаг - ахæм мадзæлтты фæрцы мах фæдзурæм иронау.
Æвзаг у æхсæнадон фæзынд, уый рæзы дзæллæйы рæзтимæ иумæ, у, адæм кæрæдзиимæ цæй фæрцы дзурынц, сæ хъуыдытæ цæй цæй фæрцы æмбарын кæнынц, ахæм фæрæз.
Ирон æвзаг кæд тынг раджы фæзынд, уæддæр иууыл арфæгонддæр фæцис, XIX-æм æнусы а-дунемæ куы фæзынд Хетæгкаты Къоста. Уый ныййарæг мадау адыдта æмæ рæвдыдта йæ мадæлон æвзаг æмæ йын æрæвæрдта фидар литературон бындур. Хетæгкаты Къоста иттæг хорз зыдта уырыссаг æвзаг дæр, ныффыста йыл диссаджы аивадон уацмыстæ, фæлæ йæ «Ирон фæндыр» фыст у мадæлон æвзагыл, ирон рыстзæрдæйы уагæй. Йæ адæмы сæрхъызой схонæн ис æрмæстдæр ахæм адæймæгтæн, кæцы йæ мадæлон æвзагимæ у æнгом баст. Æмæ уыцы хъуыддаджы та Къостамæ фау æрхæссæн нæй. Уый йæ цин дæр æмæ йæ хъыг дæр æвдыста йæ мадæлон æвзаджы фæрцы. Къоста куыд адæмон зарæггæнæг, афтæ аивады бæрзæндтæм схызтис, сæууон стъалыйау, йæ уырыссаг уацмысты фæрцы нæ, фæлæ йæ «Ирон фæндыр»-ы зæлты фæрнæй.

Цы уавæры уаид абон ирон æвзаг, фыдæлтыккон кадæггæнджытæ йыл куынæ фæлдыстаиккой се ‘нæмæлгæ уацмыстæ, уæд? Уыдон фæрцы абон махæн ис мадæлон æвзаг. Зынгæ ирон поэт Ходы Камал афтæ фыссы: «Цæмæй иу кæнæ иннæ адæм историйы аренæйыл мауал уой, уый тыххæй сæ æнæмæнг фесафын кæнæ ныццæгъдын нæ хъæуы, фæлæ сæ сæвæрын хъæуы ахæм уавæры, цæмæй мауал зоной сæ мадæлон æвзаг». Уымæ гæсгæ æппæт адæмыхаттытæн дæр цæсты гагуыйау хъахъхъæниаг у се ‘взаг. Æвзаг егъау бынат ахсы адæмы истори иртасыны хъуыддаджы, уæлдайдæр та, йæ истори фыстæй кæмæн нæ баззайы, ахæм чысыл адæмтæн. Хъыгагæн, ирон адæмæн XIX æнусы онг фыссынад нæ уыд, æмæ уый та тынг хъыг дардта нацийы истори æмæ равзæрд сбæрæг кæнын. Уымæ гæсгæ пайда кодтой дзургæ ныхасы сфæлдыстадæй, ома, вербалон æгъдауæй лæвæрдтой сæ истори фæлтæрæй-фæлтæрмæ. Фыссынады фæзынды фæрцы мах абон зонæм, чи уыдысты нæ фыдæлтæ æмæ сын цы æнтыстытæ уыд, уый.
Ирон адæммæ ис ахæм æмбисонд: «Цал æвзаджы зонай, гъе, уал лæг дæ». Æвзæгтæ зонын хорз у, фæлæ алы адæймаг дæр фыццаг хъуамæ зона йæхи æвзаг, стæй та æндæр æвзæгтæ. Хъыгагæн, абон не ‘взаг тынг мæгуырау уавæры ис, æмæ уый та у æрмæстдæр нæхи аххос. Мах стæм афтæ, æмæ æндæр æвзагыл дзурын куы фæцæлх вæййæм, уæд нæхицæй ныббуц вæййæм, æнæ нæхи æвзаг айрох кæнæм, кæнæ та йæ схæццæ кæнæм уыцы æвзагæй æрбайсгæ ныкæстимæ.

Цы у литературон æвзаг? Литературон æвзагыл нымад цæуы нормативон, ома, литературæ, аивад, зонад, газеттæ, радио æмæ телеуынынадæн лæггадгæнæг æвзаг. Литературон æвзаг нæм раджы кæд фæзынд, коммуникативон функци кæд феххæст кæны, уæддæр ирон диалекты ис авд ныхасыздæхты, уыдонæй æртæ сты Хуссар Ирыстоны æмæ цыппар та - Цæгат Иры. Хуссар Ирыстоны ныхасыздæхтытæ сты: чысайнаг, къуыдайраг æмæ рукъаг. Цæгат Ирмæ та хауынц: уæламдзираг, туайлаг, тегирæттаг æмæ куыртаттаг. Мах иууылдæр хъуамæ пайда кæниккам слæгъзгонд, нормативон æвзагæй, æмæ уæд телеэкранæй дзурæг респонденттæ нал дзуриккой къуыдайраг ныхасæздæхтыл, стæй æрбайсгæ дзырдтæй нал пайда кæниккой. Иу ныхас уырыссагау фæзæгъынц, дыккаг – гуырдзиагау, æртыккаг та – иронау, афтæмæй дзы рауайы арвыстон. Æвæццæгæн, ма æндæр æвзæгтæ дæр куы зониккам, уæд уыдонæй дæр рæвдзæй пайда кæниккам. Аххосджын æрмæст респонденттæ не сты, фæлæ, фыццаджыдæр, телеуынынады кусджытæ сæхæдæг, уымæн æмæ алæвæрдтæн сæ фылдæр æрæджыйы онг цæттæ цыдысты æрмæстдæр къуыдайраг ныхасæздæхтыл, куыд, зæгъæм, «Нелишние разности». Уый бынтондæр никæй зæрдæмæ цыд, уæлдайдæр та хистæр кары адæмы зæрдæмæ. 2011 азы телеуынынады куыст бирæ фæхуыздæр, æрцыдис дзы дзæвгар ивындзинæдтæ, уый алчидæр банкъардта, фæлæ дзы абон дæр фехъусæн ис къуыдайраг æмæ хæццæ ныхас.

Зонæм æй, не ‘взаг цы зындзинæдтæ æййæфта нæ сыхæгты аххосæй бирæ азты дæргъы. Арæзтой æппæт дæр, цæмæй ирон æвзаг мауал уыдаид. Не скъолаты нын къаддæр кодтой ирон æмæ литературæйы уроктæ, ирон скъолатæ кæм æййæфтой, уым сæ æхгæдтой, æппынфæстаг-иу алы ирон хъæуы цур дæр æрцæрын кодтой гуырдзиæгты, цæмæй ассимиляци кодтаиккам, - уæд суыдаиккам гуырдзиæгтæ, кæд тугæй нæ, уæддæр æвзагæй. Фæлæ ма нæ абон дæр «нæ сыхæгтæ» хъыгдарынц? Цæмæннæ йыл дзурæм куыд æмбæлы, афтæ? Æвзагыл дзурын хъæуы, цæмæй ма амæла.
«Рукъы туннелæй дарддæр нæ ирон æвзаг никуы бахъæудзæн», - ацы ныхæстæ абон дæр фехъусæн ис не ‘хсæнады, уæлдайдæр та ныййарджыты ‘хсæн. Уырыссаг æвзаг махæн у нæ дыккаг æвзаг, æмæ махæн нæ хъуыдыйы кæрон дæр нæй йæ ныхмæ тох кæнын, фæлæ нæ ивынц «мады риу æндæрыл». Уырыссаг æвзаг нын, кæй зæгъын æй хъæуы, пайда хæссы, хъæуы йæ зонын, фæлæ бирæтæ сæ фыррогæй фырбуцæн сæ сывæллæтты райгуырдæй фæстæмæ ахуыр кæнынц æрмæстдæр уырыссагау, уымæ гæсгæ нал зонæм не ‘взаг æмбæлон æгъдауæй. Æз бирæ хатт мæхинымæр дис фæкæнын, не ‘взаг кæй «нæ уарзæм», кæй йыл нæ дзурæм, ууыл, æмæ нын æй æндæр адæмтæ та махæй хуыздæр фæзонынц.

Цæмæн хъуамæ дзурой махæй хуыздæр æндæр адæмтæ не ‘взагыл? Ацы фарст алы адæймаг дæр хъуамæ æрæвæра йæ разы. Бирæ цæвиттонтæ æрхæссын мæхицæн дæр, зæгъæм, æз тынг фæдис кодтон, æрæджы нæ республикæмæ куы фæуазæг æвзонг францаг ахуыргонд Лоран Алибер, уæд. Уый иттæг хорз дзырдта иронау, кæд къуыдайраг ныхасæздæхтыл дзырдта, уæддæр. Сæйраджыдæр, мæн дисы уый бафтыдта, æмæ йæ ныхасы кæй нæ пайда кодта æрбайсгæ дзырдтæй, ома, нæ дзырдта, мах нæхæдæг куыд фæдзурæм, афтæ: иу дзырд иронау, дыккаг - уырыссагау, æртыккаг – гуырдзиагау.
Цахæм конкретон мадзæлттæ хъуамæ æрцæуа уагъд ирон æвзаг сфидар кæныны сæраппонд? Уый тыххæй нын йæ хъуыдытæ загъта Ирыстоны кады лæг Гæбæраты Никъала. Ахуыргонд æнæрынцойæ дзуры: «Не ‘взаг кæдæм фæцæуы, уый алчидæр уыны. Куы ницы бакæнæм, уæд ирон æвзаг нал раздæхдзæн адзалы фæндагæй. Уый не ‘взаджы фыццаг проблемæ у.
Дыккаг проблемæ – не ‘взаджы сыгъдæгдзинад. Æвзаджы сыгъдæгдзинад хъахъхъæнынц чингуытæ, журналтæ, радио, телеуынынад… Ацы хъуыддаджы нæ газетæн тынг ахсджиаг бынат ис. Газет цæттæ кæныны спецификæ та ахæм у, æмæ дзы фауццаг дызгъуымтæ фылдæр аирвæзы. Ахæм дызгъуымтæ фаг ис куыд нæ мыхуыры, афтæ нæ дзургæ ныхасы дæр.

Телеуынæн, интернет аздæхтой сæхирдæм ирон адæмы дæр. Ирон чиныджы уавæр уæлдай хъуыдыйаг у, уый комкоммæ баст у æвзаджы иумиаг уавæрыл: нæхи хибар кæнæм не ‘взагæй æмæ не ‘ргом аздæхтам уырыссаг чиныджы ‘рдæм.
Æрдæг æвзаг хъуамæ мауал хъуыса нæ уынгты, хæдзæртты, куыстуæтты, цæмæй Ирыстоны уырыссагау (ирон уæвгæйæ) дзурæг йæхицæй æфсæрмы кæна, цæмæй дардбæстæй æрцæугæ нæ уынгты рекламон ауыгъдтæ уына иронау фыстæй, æппынфæстаг, цæмæй Ирыстоны паддзахадон куысты карьерæаразæгæн æнæ ирон æвзаг базонгæйæ фæндаг æхгæд уа. Ацы диссаджы бæллицтæ царды рауадзыны хæстæ йæхимæ хъуамæ райса Ирыстон, уымæн æмæ нын бирæ æнусты дæргъы фæзынди хæдбар паддзахад».

2009 азы Цхинвалы æхсæзæм астæуккаг скъолайы ЮНЕСКО-йы æххуысæй гом æрцыд эксперименталон кълас (ирон). Скъола ифтонг æрцыдис æхуыргæнæн чингуытæй, суанг ма музыкалон теори дæр рауагътой иронау. Хъыгагæн, эксперимент кæронмæ нæ рауадис: дарддæр сын чингуытæ программæмæ гæсгæ кæй нал уыд, уый аххосæй сæ бахъуыдис фæстæмæ раздæхын сæ раздæры чингуытæм. Æрæджы телеуынынады уагътой дискусситæ ацы эксперименталон къласы тыххæй. Ардæм хуынд æрцыдысты 6-æм скъолайы ахуыргæнинæгтæ. Скъоладзаутæ загътой, сæ зæрдæмæ тынг кæй цыдис ацы эксперимент, банысан ма кодтой уый дæр, æмæ сын бирæ æнцондæр æмæ цымыдисондæр кæй уыдис ахуыр кæнын. Иттæг хорз уаид, ахæм кълæстæ ногæй гом куы ‘рцæуиккой канд 6-æм скъолайы нæ, фæлæ æнæхъæн республикæйы дæр. Хъуамæ махæй алчидæр арф ныхъхъуыды кæна, цæмæй нæ хæзна цæра фæлтæрæй-фæлтæрмæ, æмæ афтæ куы бакæнæм, уæд нæ абонæй нæ сомбон уыдзæн бирæ хуыздæр, рæсугъддæр æмæ фæрнджындæр.
ОТТАТЫ Алёнæ,
ХИПУ-йы журналистикæйы факультеты
2011 азы рауагъдон