ИРОН ТЫРЫСАЙЫ БÆРÆГБОН
19 сентября 2014 --- [версия для печати] [читать комментарии] [размер шрифта: a- | А+] [1953 просмотра]
Ацы аз 19 сентябры Хуссар Ирыстоны æмбæстæгтæ нысан кæндзысты Ирон тырысайы бæрæгбон. Нæ тырысайæн мах, ирон адæм, кæнæм æгæрон кад - æппынæдзух ис нæ разы, нæ фарсмæ, фæйлауы нæ горæты бæстыхæйтты сæрмæ. Нæ хæстарыд тырыса туджы æртæхтæй æхсад у, бирæ фыдбон æмæ хъизæмарæн уыд æвдисæн æмæ йын нæ бæстæйы, не 'хсæнады ис сæрмагонд бынат.
Кæд ацы бæрæгбон банысан кодтам цалдæр хатты, уæддæр нæ Республикæйы нысаниуæгджын бæрæгбонты нымæцмæ официалон æгъдауæй хаст æрцыд ацы аз.
Ныртæккæ стæм ирон адæймаг разындзæн, ирон тырысайы хуызтæ дырысæй чи нæ зоны, фæлæ кæд, куыд сæвзæрд, уыдæттыл алчи не сдзуапп кæндзæн. Иуæй-иутæ нæхицæй, хъыгагæн, ныр дæр афтæ æнхъæлынц, ирон тырыса мæнæ бынтон æрæджы кæй фæзынд ирон-гуырдзиаг конфликты аххосæй. Уый та у тынг мæгуырау æмæ мæнг хъуыды.
Ирон тырысайы истори у рагон æмæ æнгом баст у нарты æртæ мыггагимæ.
«Нарт дих кодтой æртæ мыггагыл: Алæгатæ, Æхсæртæггатæ æмæ Борæтæ. Алæгатæ уыдысты уæздан, зондджын, номдзыд мыггаг. Æхсæртæггатæн æмбал нæ уыд тых, ныфсхаст æмæ хъаруйæ. Борæтæн уыд дардыл зæххытæ, бирæ фос, сæ хорæн бафснайыны бынат дæр нæ уыд. Æртæ мыггаджы дæр уæлахизы тыххæй сæ цард радтаиккой». (Нарты кадджытæ. Æртæ нарты. 1-аг т., 193-æм ф.)
Тырысайы хуызтæ дæр æвзæрст æрцыдысты нарты æртæ мыггагмæ гæсгæ: Алæгатæ - тырысайы сæ хуыз - урс. Нысан кæны монон сыгъдæгдзинад, рухс фидæн. Уыдонмæ уыд Нартамонгæ (Уацамонгæ), уыд сын, нарт-иу ныхасмæ кæдæм цыдысты æмæ-иу куывдтæ кæм кодтой, ахæм стыр хæдзар. Æхсæртæггатæн ирон тырысайы сæ хуыз у сырх. Ацы тыхджын мыггагæй-иу бирæтæ уæззау цæфтæ фесты, баззадысты-иу тохы быдыры, ныккалд-иу туг. Нарты хъæбатыртæ уыдысты ацы мыггагæй. Борæтæ (бор - бур) - хъæздыг æмæ мулкджын кæй уыдысты, хор æмæ сæм сыгъзæрин бирæ кæй уыд, уымæ гæсгæ тырысайы сæ хуыз у бур, царддæттæг хуры хуыз.
Нæ тырысайæн арф историон уидæгтæ кæй ис, мин азæй йыл фылдæр кæй цæуы, ууыл гуырысхо нал хъæуы.
Бирæ зын æмæ æвæд фæндæгтыл фæцыдысты ирон адæм æнусты дæргъы, сафгæ дæр бирæ фæкодтам, фæлæ уæддæр бахъахъхъæдтам не 'взаг, нæ ирондзинад, зонæм нæ истори æмæ нæ хъæздыг адæмон сфæлдыстад.
Афтæ рауад тырысайы хъуыддаг дæр. Советон ду-джы цардыстæм иу бæстæйы, не 'нкъарынад æмæ нæ иумæйаг цард уыдысты уæды царды æмæ дуджы уавæртæм гæсгæ. Стæй Советон бæстæ ныппырх, æмæ уæд, 1989 азы райдыдта нæ ирон тырысайы ног истори.
Историк, историон зонæдты кандидат Джиоты Мурæты ныхæстæм гæсгæ «уæд, 1989 азы 26 майы ХИППИ-йы гуырдзиаг факультет хъавыд ауадзын æмбырд Гуырдзыйы хæдбардзинады сæраппонд. Ныхмæлæуды хуызы ирон факультетты студенттæ рацыдысты горæты уынгтæм, сæ риуыл уыдысты урс-сырх-бур лентæтæ, афтæмæй. Протесты хуызы сæ фæндæг акодтой 13 коммунары ингæнмæ, сæвæрдтой дзы дидинджытæ. Уæд фыццаг хатт ног дуджы фæзынд нæ абоны тырыса лентæты хуызы. Стæй баззад тырысайы хуызы дæр». Фæлæ уый ууыл дзурæг нæу, æмæ уæдмæ ирон адæмæн сæхи тырыса кæй нæ уыд.
Республикæ Хуссар Ирыстоны Паддзахадон символы хуызы нæ тырыса фидаргонд æрцыд 1992 азы 13 январы Паддзахадон тырысайы Закъонмæ гæсгæ.
Абон ирон тырыса у хæдбар æмæ сæрибар бæстæйы символ. Уыцы тырыса мах разæнгард кæны ног цард аразынмæ, дидинæфтаугæ фидæны фæндæгтыл æдæрсгæйæ цæуынмæ. Нæ тырыса у нæ ирон адæмы миддуне, нæ фарн æмæ нæ истори, æмæ кæд искуы исчи фена ирон тырыса æгъуыз, бызгъуыр, хурмæ чи сивта, ахæмæй, уæддæр æй фидарæй зонæд: уыцы скъуыдтæ, æгъуыз тырысайы ис нæ монон сыгъдæгдзинад, нæ хъару, нæ бæстæйы бæркад æмæ фарн.
ЦГЪОЙТЫ Арина
Нæ тырысайы бæрæгбонмæ
Нæ хæстарыд тырыса сисæм бæрзонд,
Æнæмæлгæ нартæй æрхæццæ уый махмæ.
Ныууагътой нын уыдон сæ æгъдау, сæ зонд.
Сæ хъару, сæ намыс - нæ сæфынц нæ зæххæй.
Хуызджын у нæ тырыса: урс, сырх 'мæ бур, -
Нæ бæстæйы арæнтыл дардыл фæйлауы!
Уый - фидæны фæлтæрты царды бындур,
Йæ хуызтæй нæ адæмы зæрдæтæ райынц.
Нæ тырыса сисæм бæрзонддæр, цæмæй
Ирондзинад айхъуыса дунетыл, дардыл!
Хæсдзыстæм æй рухс цардмæ размæ фæрнæй,
Рæууонгæй 'мæ хъæлдзæгæй райдзаст фæндагыл.
Урс - царды нысанæн - йæ сыгъдæгдзинад,
Сырх - ма рох кæн цардмондаг хъайтарты нæмттæ!
Бур - Иры хъæздыгдзинад, фарн 'мæ бæркад, -
Тырысайы фидыц - нæ Иры кæстæртæ.
Кæд ацы бæрæгбон банысан кодтам цалдæр хатты, уæддæр нæ Республикæйы нысаниуæгджын бæрæгбонты нымæцмæ официалон æгъдауæй хаст æрцыд ацы аз.
Ныртæккæ стæм ирон адæймаг разындзæн, ирон тырысайы хуызтæ дырысæй чи нæ зоны, фæлæ кæд, куыд сæвзæрд, уыдæттыл алчи не сдзуапп кæндзæн. Иуæй-иутæ нæхицæй, хъыгагæн, ныр дæр афтæ æнхъæлынц, ирон тырыса мæнæ бынтон æрæджы кæй фæзынд ирон-гуырдзиаг конфликты аххосæй. Уый та у тынг мæгуырау æмæ мæнг хъуыды.
Ирон тырысайы истори у рагон æмæ æнгом баст у нарты æртæ мыггагимæ.
«Нарт дих кодтой æртæ мыггагыл: Алæгатæ, Æхсæртæггатæ æмæ Борæтæ. Алæгатæ уыдысты уæздан, зондджын, номдзыд мыггаг. Æхсæртæггатæн æмбал нæ уыд тых, ныфсхаст æмæ хъаруйæ. Борæтæн уыд дардыл зæххытæ, бирæ фос, сæ хорæн бафснайыны бынат дæр нæ уыд. Æртæ мыггаджы дæр уæлахизы тыххæй сæ цард радтаиккой». (Нарты кадджытæ. Æртæ нарты. 1-аг т., 193-æм ф.)
Тырысайы хуызтæ дæр æвзæрст æрцыдысты нарты æртæ мыггагмæ гæсгæ: Алæгатæ - тырысайы сæ хуыз - урс. Нысан кæны монон сыгъдæгдзинад, рухс фидæн. Уыдонмæ уыд Нартамонгæ (Уацамонгæ), уыд сын, нарт-иу ныхасмæ кæдæм цыдысты æмæ-иу куывдтæ кæм кодтой, ахæм стыр хæдзар. Æхсæртæггатæн ирон тырысайы сæ хуыз у сырх. Ацы тыхджын мыггагæй-иу бирæтæ уæззау цæфтæ фесты, баззадысты-иу тохы быдыры, ныккалд-иу туг. Нарты хъæбатыртæ уыдысты ацы мыггагæй. Борæтæ (бор - бур) - хъæздыг æмæ мулкджын кæй уыдысты, хор æмæ сæм сыгъзæрин бирæ кæй уыд, уымæ гæсгæ тырысайы сæ хуыз у бур, царддæттæг хуры хуыз.
Нæ тырысайæн арф историон уидæгтæ кæй ис, мин азæй йыл фылдæр кæй цæуы, ууыл гуырысхо нал хъæуы.
Бирæ зын æмæ æвæд фæндæгтыл фæцыдысты ирон адæм æнусты дæргъы, сафгæ дæр бирæ фæкодтам, фæлæ уæддæр бахъахъхъæдтам не 'взаг, нæ ирондзинад, зонæм нæ истори æмæ нæ хъæздыг адæмон сфæлдыстад.
Афтæ рауад тырысайы хъуыддаг дæр. Советон ду-джы цардыстæм иу бæстæйы, не 'нкъарынад æмæ нæ иумæйаг цард уыдысты уæды царды æмæ дуджы уавæртæм гæсгæ. Стæй Советон бæстæ ныппырх, æмæ уæд, 1989 азы райдыдта нæ ирон тырысайы ног истори.
Историк, историон зонæдты кандидат Джиоты Мурæты ныхæстæм гæсгæ «уæд, 1989 азы 26 майы ХИППИ-йы гуырдзиаг факультет хъавыд ауадзын æмбырд Гуырдзыйы хæдбардзинады сæраппонд. Ныхмæлæуды хуызы ирон факультетты студенттæ рацыдысты горæты уынгтæм, сæ риуыл уыдысты урс-сырх-бур лентæтæ, афтæмæй. Протесты хуызы сæ фæндæг акодтой 13 коммунары ингæнмæ, сæвæрдтой дзы дидинджытæ. Уæд фыццаг хатт ног дуджы фæзынд нæ абоны тырыса лентæты хуызы. Стæй баззад тырысайы хуызы дæр». Фæлæ уый ууыл дзурæг нæу, æмæ уæдмæ ирон адæмæн сæхи тырыса кæй нæ уыд.
Республикæ Хуссар Ирыстоны Паддзахадон символы хуызы нæ тырыса фидаргонд æрцыд 1992 азы 13 январы Паддзахадон тырысайы Закъонмæ гæсгæ.
Абон ирон тырыса у хæдбар æмæ сæрибар бæстæйы символ. Уыцы тырыса мах разæнгард кæны ног цард аразынмæ, дидинæфтаугæ фидæны фæндæгтыл æдæрсгæйæ цæуынмæ. Нæ тырыса у нæ ирон адæмы миддуне, нæ фарн æмæ нæ истори, æмæ кæд искуы исчи фена ирон тырыса æгъуыз, бызгъуыр, хурмæ чи сивта, ахæмæй, уæддæр æй фидарæй зонæд: уыцы скъуыдтæ, æгъуыз тырысайы ис нæ монон сыгъдæгдзинад, нæ хъару, нæ бæстæйы бæркад æмæ фарн.
ЦГЪОЙТЫ Арина
Нæ тырысайы бæрæгбонмæ
Нæ хæстарыд тырыса сисæм бæрзонд,
Æнæмæлгæ нартæй æрхæццæ уый махмæ.
Ныууагътой нын уыдон сæ æгъдау, сæ зонд.
Сæ хъару, сæ намыс - нæ сæфынц нæ зæххæй.
Хуызджын у нæ тырыса: урс, сырх 'мæ бур, -
Нæ бæстæйы арæнтыл дардыл фæйлауы!
Уый - фидæны фæлтæрты царды бындур,
Йæ хуызтæй нæ адæмы зæрдæтæ райынц.
Нæ тырыса сисæм бæрзонддæр, цæмæй
Ирондзинад айхъуыса дунетыл, дардыл!
Хæсдзыстæм æй рухс цардмæ размæ фæрнæй,
Рæууонгæй 'мæ хъæлдзæгæй райдзаст фæндагыл.
Урс - царды нысанæн - йæ сыгъдæгдзинад,
Сырх - ма рох кæн цардмондаг хъайтарты нæмттæ!
Бур - Иры хъæздыгдзинад, фарн 'мæ бæркад, -
Тырысайы фидыц - нæ Иры кæстæртæ.
Источник - Газета Хурзарин.
Уважаемый посетитель, Вы зашли на сайт как незарегистрированный пользователь.
Мы рекомендуем Вам зарегистрироваться либо войти на сайт под своим именем.
Мы рекомендуем Вам зарегистрироваться либо войти на сайт под своим именем.
Информация
Посетители, находящиеся в группе Гости, не могут оставлять комментарии к данной публикации.
Нашли ошибку?